Een weesjongen uit Friesland

Wobbe Benedictus was een van de 41 Friese matrozen aan boord van het fregat Huis te Warmelo. In de betaalrol staat Franeker als zijn herkomstplaats opgetekend. De naam van deze opvarende is bepaald niet gangbaar. Een zoektocht op internet leidde naar een spoor van een weesjongen in het Burgerweeshuis van Leeuwarden. Rond 1710 verbleef daar een Wobbe Benedictus.(1) Zijn de opvarende van het oorlogsschip en deze weesjongen een en dezelfde persoon?

 

Identificatie

Voor de identificatie van de opvarende bevat de betaalrol van de Huis te Warmelo een belangrijke aanwijzing. Volgens de administratie van het schip werd de resterende soldij aan zijn moeder Antje Hendriks uitbetaald.(2) Dat betekent dat de opvarende in ieder geval geen volle wees kan zijn geweest. Zijn moeder leefde immers nog.
Om meer informatie over de weesjongen te vinden, bezocht ik het Historisch Centrum Leeuwarden. Deze instelling is een stadsarchief en -museum in een en beheert onder andere het archief van het Burgerweeshuis van Leeuwarden. Het weeshuisarchief bevat naamlijsten van kinderen die sinds het midden van zeventiende eeuw zijn opgenomen. Hierin vond ik al snel de naam Wobbe Benedictus. Uit de naamlijsten blijkt dat hij samen met een ouder broertje Willem in 1701 in het weeshuis werd opgenomen. De twee jongens waren op dat moment 10 en 12 jaar oud. Ook de namen van hun ouders staan bij de inschrijving genoteerd: Benedictus Piers en … Antje Hendriks.(3) Daaruit kan worden geconcludeerd dat matroos Wobbe Benedictus eerder in het Burgerweeshuis van Leeuwarden verbleef!

 

Harlingen

De naamlijsten van het weeshuis geven nieuw inzicht in de herkomstplaats van Wobbe Benedictus. Die blijkt namelijk niet Franeker te zijn. Willem en Wobbe waren twee kinderen uit Harlingen. Waarom de betaalrol van de Huis te Warmelo een andere herkomstplaats vermeldt, is onbekend. Mogelijk woonde de Friese matroos in Franeker ten tijde van de aanmonstering.
De ouders van de twee jongens trouwden op 27 december 1674 te Harlingen. Zowel de bruid als de bruidegom kwamen daar vandaan. De gereformeerde doopboeken van Harlingen tonen aan dat Willem en Wobbe niet hun enige kinderen waren. Benedictus Piers en Antje Hendriks lieten tussen 1676 en 1693 zes kinderen dopen.(4) De twee oudste zonen, Pier en Hendrik, zullen naar de grootvaders zijn vernoemd. Willem en Wobbe waren respectievelijk het vierde en vijfde kind. Wobbe Benedictus werd op 26 maart 1690 gedoopt en moet dus 25 jaar oud zijn geweest toen hij als matroos met de Huis te Warmelo uitzeilde.
In 1701 was vader Benedictus Piers al overleden. Allicht was zijn dood de directe aanleiding dat twee van de jongste kinderen in het weeshuis belandden.

 

Burgerweeshuis van Leeuwarden

De opname van Willem en Wobbe Benedictus in het Burgerweeshuis van Leeuwarden is opvallend. Burgerweeshuizen in Nederlandse steden hanteerden veelal strenge toelatingsvoorwaarden. In principe waren alleen kinderen waarvan beide ouders niet meer leefden welkom. Bovendien moesten de ouders burgers van de betreffende stad zijn geweest. Aan deze voorwaarden voldeden de twee jongens uit Harlingen duidelijk niet.
Bij hun opname speelde de ontstaansgeschiedenis en het karakter van het Leeuwarder Burgerweeshuis een belangrijke rol. Het weeshuis was in 1534 gesticht door Auck Peters, een welgestelde vrouw uit de Friese hoofdstad. Zij bepaalde dat de instelling in de eerste plaats haar eigen bloedverwanten onderdak moest bieden. Latere begunstigers verkregen eveneens rechten om kinderen in het weeshuis te plaatsen.(5)
De twee plaatsen van Willem en Wobbe Benedictus waren verbonden aan Obbe Dircx en zijn dochter Tjeets die in de zestiende eeuw schenkingen aan het weeshuis hadden gedaan.(6) Mogelijk waren de jongens nazaten van deze begunstigers. Maar de schenkingsvoorwaarden gaven het weeshuisbestuur ook de vrijheid om andere behoeftige kinderen toe te laten.

 

Leerling kleermaker

Het Burgerweeshuis van Leeuwarden zorgde niet alleen voor huisvesting, kleding en voeding. Willem en Wobbe Benedictus kregen ook onderwijs en leerden een vak zodat ze na hun verblijf in het weeshuis op eigen benen konden staan. Het leren van een vak gebeurde buiten de muren van het Burgerweeshuis.
Willem ging in 1704 in de leer bij een koperslager, Wobbe werd drie jaar later bij kleermaker Gerrit Wighmans geplaatst. Die was gevestigd in de Kleine Hoogstraat in Leeuwarden, nabij het weeshuis dat aan de Weerd stond. De leerperiode bij Gerrit Wighmans begon op 1 april 1707 en zou twee jaar duren. Gedurende de wintermaanden mocht de weesjongen ook nog de avondschool bezoeken.(7)
In de zomer van 1712 verliet Wobbe Benedictus het Burgerweeshuis van Leeuwarden. Hij had toen in vijf jaar tijd bij drie verschillende meesters het vak van kleermaken geleerd. Was deze basis voldoende om zelf de kost als kleermaker te verdienen? Wellicht niet. Het enige wat we van Wobbe Benedictus na zijn weeshuistijd weten, is dat hij als matroos op het fregat Huis te Warmelo diende.

 

Afbeelding: Inschrijving van Wobbe Benedictus in het Burgerweeshuis van Leeuwarden. De naam van Willem Benedictus staat erboven, met de aantekening dat hij rond Pinksteren 1707 in Harlingen is overleden. (Historisch Centrum Leeuwarden)

 

(1) Allefriezen.nl.
(2) Nationaal Archief, Archief Admiraliteitscolleges, inv.nr. 3088. Onder nummer 135.
(3) Historisch Centrum Leeuwarden (HCL), Old Burger Weeshuis 1534-1919 (OBW), inv.nrs. 109 en 110.
(4) Allefriezen.nl. Tresoar, DTB Harlingen, inv.nrs. 332 (huwelijk) en 324 (dopen).
(5) Joke Spaans, Armenzorg in Friesland 1500-1800, Hilversum-Leeuwarden, 1997, p. 174 en verder.
(6) HCL, OBW, inv.nrs. 109 en 110. Voor de schenking van Obbe Dircx en zijn dochter, zie inv.nr. 134.
(7) HCL, OBW, inv.nr. 125, folio 88.